अनुवाद

इंद्राला भेटण्यास उत्सुक झालेले नारद एकदा इंद्राकडे गेले. मोठ्या भक्तिभावाने त्यांचे पूजन झाले. आसनस्थ झाल्यावर त्या वल राक्षसाचा वध करणाऱ्या इंद्राने नारदांना मोठ्या आदराने दूर्वांचे माहात्म्य विचारले. इंद्र म्हणाला - ।।६।। हे मुने! देवाधिदेव अशा थोर गणेशाला विशेषतः दूर्वांकुर एवढे प्रिय का बरे? ।।७।।
नारदमुनी म्हणाले -
दूर्वा माहात्म्य फार उत्तम आहे. मला जसं माहिती आहे, तसं तुला सांगतो. स्थावर नगरात पूर्वी कौंडिन्य नावाचे एक थोर मुनी रहात होते. ।।८।। ते गणेशाचे उपासक होते. त्यांच्यापाशी तपश्चर्येचे सामर्थ्य होते. गावाच्या दक्षिणेकडे त्यांचा मोठा असा रमणीय आश्रम होता. वृक्षवेलींनी युक्त, फुललेली कमळे असणारी मोठमोठी सरोवरे त्यात होती. ।।९।। ।।१०।। त्यात भुंगे, हंस, कारंडक, चक्रवाक, बगळे, कासव, पाणकोंबडे होते. ।।११।। ते कौंडिन्य मात्र ध्यानमग्न असत आणि तीव्र तप करीत असत. चतुर्भुज गणेशाची मोठी मूर्ती समोर ठेवून देवाला संतुष्ट करणाऱ्या सहा अक्षरी श्रेष्ठ मंत्राचा जप करीत असत. ही मूर्ती अतिशय प्रसन्न होती, उत्तम वरदायिनी होती, दूर्वांनी तिची छान पूजा केलेली असे. ।।१२।। ।।१३।। आश्रया नावाच्या त्यांच्या पत्नीने एकदा मनात शंका येऊन विचारले.
आश्रया म्हणाली -
हे स्वामी! भगवान गणेशांवर दररोज तुम्ही भारंभार दूर्वा का वाहता? गवतामुळे कधी कुणी संतुष्ट होतं का? यानं काही पुण्य मिळत असेल तर मला ते कृपा करून सांगा! ।।१४।। ।।१५।। कौंडिन्य ऋषी म्हणाले -
प्रिये! ऐक! मी सर्वश्रेष्ठ असे दूर्वांचे माहात्म्य सांगतो. यमधर्माच्या नगरीत एकदा एक मोठा उत्सव होता. ।।१६।। सर्व देव, गंधर्व, अप्सरांचे गण, सिद्ध, चारण, नाग, मुनी, यक्ष आणि राक्षस सुद्धा त्यात बोलावले होते. ।।१७।। तिलोत्तमा नृत्य करीत असताना तिचं उत्तरीय खाली पडले. आणि तिचे सुंदर, मोठे स्तन त्या; यमाला दिसले. ।।१८।। तो कामातुर झाला, थकला, त्याला लाज वाटेनाशी झाली; आणि तिला आलिंगन देण्यासाठी व तिच्या मुखाचे चुंबन घेण्यासाठी तो तिच्याकडे गेला. ।।१९।। म्हणून मग लाजेने मान खाली घालून यम त्या सभेतून बाहेर पडला. जाता जाता त्याचे वीर्य स्खलित झाले आणि जमिनीवर पडले. ।।२०।। वेडेवाकडे तोंड असलेला, ज्वालांच्या माळा घातलेला एक क्रूर पुरुष त्यातून प्रकट झाला. कराकरा दातांचा आवाज करीत, व त्रैलोक्याला घाबरवीत! ।।२१।। तो पृथ्वी जाळायला निघाला, आपल्या जटांनी तो गगनाला स्पर्श करीत होता. त्याच्या आवाजाने त्रैलोक्याचे मन चळाचळा कापू लागले. ।।२२।। तेव्हा सभेतील ते सर्व देव भगवान विष्णूंकडे गेले. वेगवेगळ्या प्रकारांनी स्तोत्रांनी जशी जमेल तशी त्यांची स्तुती करून एकाग्रपणे सर्व जगाच्या कल्याणासाठी त्यांनी त्यांना प्रार्थना केली. भगवान विष्णू त्या सर्वांना घेऊन तेजस्वी अशा गणेशांकडे गेले. ।।२३।। ।।२४।। त्यांच्या हातूनच त्या दैत्याचा नाश आहे असे जाणून त्या सर्वांनी त्यांची स्तुती केली.
देव आणि मुनी म्हणाले -
विघ्न नसणे हेच ज्याचे स्वरूप आहे, तसेच (भक्तांच्या) विघ्नांना दूर करणाऱ्या देवाला नमस्कार असो. ।।२५।। सर्वरूप असणाऱ्या, सर्वांचा साक्षी असणाऱ्या देवा तुला नमस्कार असो. थोर देवाला आणि विश्वाच्याही प्रारंभी असणाऱ्या देवाला नमस्कार असो. ।।२६।। हे कृपानिधे! तुला नमस्कार असो! विश्वाच्या पालनकर्त्याला नमस्कार असो, अंधारालाही भरून टाकणाऱ्या आणि सर्वांचा संहार करणाऱ्या देवा, तुला नमस्कार असो. ।।२७।। हे भक्तांना वर देणाऱ्या देवा! सर्व देणाऱ्या तुला नमस्कार असो. तुझ्या शिवाय दुसरे कोणीही आमचे शरणस्थान नाही. तू सर्वांची कामनांची पूर्ती करणारा आहेस, तुला नमस्कार असो! ।।२८।। तू वेदांचा ज्ञात आहेस आणि वेदांचे कारणही आहेस. आम्ही दुसऱ्या कुणाला शरण जाऊ? आमचे भय दूर करणारा कोण असेल बरे! ।।२९।। लोकांवर हा अकाली प्रलय कसा गुदरला? हे देवाधिदेव गजानना! हे विघ्नहारका! हे अव्यया! काय हा भयंकर प्रसंग! ।।३०।। सर्वांचे मरण येऊन ठेपलंय. आमची उपेक्षा का बरं करतोस? हे त्यांचे बोलणे ऐकून, शत्रुभयाचा नाश करणारा असा करुणासागर गजानन लहान बाळाचे रूप घेऊन त्यांच्या पुढ्यात प्रकट झाला. त्याचे डोळे कमळासारखे होते आणि मुख शेकडो चंद्रासारखे सुंदर होते. ।।३१।। ।।३२।। कोटी सूर्यांच्या तेजाची प्रभावळ त्याच्या भोवती होती. कोटी मदनांना जिंकून घेईल असे त्याचे शरीर होते. कुं दा च्या कळ्यांच्याही सौंदर्याला हरवणारे त्याचे दात होते. बिंबफळालाही मागे टाकेल असा अधरोष्ठ होता. ।।३३।। नाक तरतरीत होते. डोळे व भुवया सुंदर होत्या. मान शंखासारखी रेखीव होती. वक्षस्थळ विशाल होते. दोन्ही हात गुडघ्यापर्यंत लांब होते व तो सामर्थ्यवान होता. ।।३४।। त्याच्या पोटावरची नाभी खोल होती. त्याचा कटिभाग अतिशय सुंदर होता. त्याच्या मांड्या केळीच्या बुंध्याच्या सौंदर्याशी स्पर्धा करणाऱ्या होत्या, त्याचे गुडघे सुंदर होते. ।।३५।। त्याच्या जांघा, घोटे सुंदर असून, चरण कमळासारखे होते. अनेक अलंकारांच्या शोभेने तो बाळ सुंदर दिसत होता. त्याने भारी वस्त्र पांघरलेली होती. ।।३६।। अशा त्या देवाला, नगराच्या सीमेवरील जमिनीवर पाहून, देव आणि मुनी जयजयकार करीत उभे राहिले. ।।३७।। इंद्राला देवगणांनी प्रणाम करावा तसा त्यांनी भूमीवर दंडवत प्रणाम केला.
देव आणि ऋषी म्हणाले - तुम्ही कोण आहात? कुठून आलात? हे प्रभो! आपले काय काम आहे सांगा! ।।३८।। आम्हाला असे माहित आहे की अनलासुराच्या भीतीने आपली कर्म सोडून दिलेल्या आम्हाला वाचविण्यासाठी साक्षात ब्रह्मच दुष्टांचा संहार करणारे बालरूप धारण करत प्रकट होणार आहे. हे त्यांचे बोलणे ऐकून शिशुरूपी गजानन हसत हसत सर्व देवांना आणि मुनींना म्हणाला.
बालक म्हणाला –
"तुम्ही ज्ञानसंपन्न आहात. तुम्ही जे म्हणालात ते खरंच आहे. ।।३९।। ।।४०।। ।।४१।। हे देवांनो! हे ऋषींनो! त्या दुसऱ्यांना छळणाऱ्या त्या दुष्टाच्या वधासाठीच मीच माझ्या मायेने बालरूप घेऊन वेगाने आलो. ।।४२।। हे निष्पाप देवांनो मी तुम्हाला त्याच्या वधासाठी उपाय सांगतो, तो तुम्ही करा. तुम्ही सर्वांनी त्याला पाहून मला मुद्दामच प्रोत्साहन द्यावे. ।।४३।। त्याचा आणि त्याच्यापेक्षा अधिक महान असा माझा पराक्रम पाहावा. हे कृपापूर्ण बोलणे ऐकून त्या सर्वांना फार आनंद झाला. ।।४४।। ते एकमेकांना म्हणू लागले, "याचा पराक्रम आम्हाला माहित नाही. ईश्वर बालरूप घेऊन या राक्षसाचा वध करण्यासाठी अवतीर्ण होणार आहे बरं! असं म्हणून त्यांनी आदरपूर्वक त्यास नमस्कार केला. ।।४५।। ।।४६।। एवढ्यात कालानलाचे रूप धारण केलेला तो दैत्य दशदिशांना जाळीत, नरलोकांचे भक्षण करीत तिथे येऊन पोहोचला. ।।४७।। आक्रोश करणाऱ्या लोकांचा फार मोठा कोलाहल झाला. हे सगळे पाहूनच सगळे मुनी पटकन दूर पळून गेले. ।।४८।। ते मुनी त्याला म्हणाले पटकन पळून जा, नाहीतर हा भला थोरला अनलासुर नक्कीच तुला ठार मारील, ज्याप्रमाणे तिमिंगल मासा छोट्या माशांना मारतो किंवा जसा गरुड सापांना मारतो त्याप्रमाणे! हे त्यांचे बोलणे ऐकून बालरूप घेतलेला परमात्मा गजानन हिमालय पर्वतासारखा दृढपणे तिथेच राहिला; आणि देव व ऋषी त्या बाळाला तिथेच टाकून लांब पळून गेले.
येथे गणेशपुराणाच्या उपासना खंडातील दूर्वामाहात्म्य नावाचा त्रेसष्ठावा अध्याय संपला. ।।४९।। ।।५०।। ।।५१।।

चौसष्ठावा अध्याय
देव आणि ऋषी पळून गेले आणि तिथे पर्वतासारखे स्थिर राहिले, तेव्हा ते बालक आणि तो अनलासुर यांच्यात काय विलक्षण घडले, हे थोरमुने! ते मला लवकर सविस्तर सांगा!
नारद म्हणाले -
" तिने केल्यावर ते श्रेष्ठ मुनी कौंडिन्य, ।।१।। ।।२।। जे म्हणाले ते मी आता तुला सांगतो, हे इंद्रा तू ते ऐक. कौंडिन्य म्हणाले, "बाळ गजानन एखाद्या पर्वतासारखा स्थिरपणे तिथे उभा राहिला असता. ।।३।।
(नारद इंद्राकडे गेले असता इंद्राने दूर्वामाहात्म्य विचारले. म्हणून नारद इंद्राला कौंडिन्य ऋषींची कथा सांगत आहेत).
ज्याचा थरकाप करणे अशक्य आहे असा काळाग्नी सारखा तो महाभयंकर अनलासुर आला. त्याक्षणी पर्वतांची साथ असूनही पृथ्वी डळमळीत झाली. ।।४।। ढगांच्या गडगडाटासारख्य आवाजाने झाडांच्या फांद्यांवरचे पक्षी खाली जमिनीवर पडले. ।।५।। तेव्हा समुद्रातले पाणी आटून गेलं. झाडं उन्मळून पडली. प्रचंड मोठ्या थरकापामुळे काही कळेनासे झाले. ।।६।। त्याच क्षणी दिव्य बालरूप धारण केलेल्या गजाननाने आपल्या मायेच्या सामर्थ्याने अग्नीचे रूप धारण केलेल्या त्या दैत्याला पकडले. ।।७।। अगस्ती ऋषीने जसा समुद्र प्राशन केला, त्याप्रमाणे सर्वांच्या देखतच त्याने त्या अनलासुराला गिळंकृत केले. तेव्हा त्या देवाने विचार केला की हा जर पोटात गेला नाही तर तो त्रैलोक्याला जाळील. मग त्याच्या पोटात एक भयंकर विलक्षण घटना घडली. तेव्हा इंद्राने त्या अग्नीला शमविण्यासाठी चंद्र दिला. ।।८।। ।।९।। देव आणि मुनी त्याचे 'भालचंद्र' म्हणून कौतुक करू लागले. पण कंठमध्यातून खाली गेलेला अग्नी काही शांत झाला नाही. ।।१०।। नंतर ब्रह्मदेवाने सिद्धी आणि बुद्धी नावाच्या आपल्या मानसकन्या देऊ केल्या. केळीच्या खुंटासारख्या मांड्या असणाऱ्या, कमळासारखे डोळे असणाऱ्या, कमलनालासारखे केस असणाऱ्या, चंद्रासारखे मुख असणाऱ्या, अमृतासारखी वाणी असणाऱ्या, खोल नाभी असणाऱ्या, नदीसारख्या सरळ वळ्या असणाऱ्या, कमळाच्या देठासारखी नाजूक कंबर असणाऱ्या, प्रवाळासारखे हात असणाऱ्या, थंडावा देणाऱ्या अशा त्या कन्यका होत्या. ।।११।। ।।१२।। आणि ब्रह्मदेव म्हणाला, "यांना तू आलिंगन दे. तुझी आग थंडावेल." त्यांच्या आलिंगनाने आग किंचितच थंडावली. ।।१३।। विष्णूने गणेशाला कोवळे कमल दिले. त्यामुळे सर्व देव आणि मनुष्य त्याला पद्मपाणि म्हणू लागले. ।।१४।। (तरीही पोटातली) आग शांत न झाल्यामुळे वरुणाने थंडगार पाण्याचा वर्षाव केला. मग शिवाने हजार फण्या असलेला नाग दिला. ।।१५।। तो पोटावर बांधला त्यामुळे तो व्यालबद्धोदर झाला. तरीपण आग आग होत असलेला गळा काही थंड झाला नाही. ।।१६।। मग ऐंशी हजार ऋषी मुनी गणेशाकडे आले. प्रत्येकाने एकवीस दूर्वा त्याच्या मस्तकावर वाहिल्या. या दूर्वा अमृतासारख्या होत्या. मग ती आग शांत झाली आणि तो परमात्मा दूर्वांकुरांनी पूजिल्यामुळे संतुष्ट झाला. ।।१७।। ।।१८।। हे जाणून त्या सर्वांनी अनेक दूर्वांकुरांनी त्या गजाननाची पूजा केली. त्यामुळे गजानन आनंदित झाला. ।।१९।। आणि मुनींना आणि देवांना म्हणाला, "भक्तिभावाने केलेली पूजा मग ती लहान असो किंवा मोठी, दूर्वांकुराशिवाय असेल तर ती व्यर्थ ठरते. ।।२०।। दूर्वांकुरांशिवाय केलेल्या पूजेचे फळ कुणालाही मिळत नाही. म्हणून माझ्या भक्तांनी सकाळी एक किंवा एकवीस दूर्वा वाहिल्या तर त्या फार मोठे फळ देतात. हे मुनिजन हो! शेकडो यज्ञ, दानधर्म, व्रतांची अनुष्ठानं, कठोर तपाचरण, कोट्यवधी जन्मात केलेले नियमपालन यानंही जे पुण्य मिळत नाही ते दूर्वा अर्पण केल्यामुळे मिळते.” ।।२१।।

एकदा नारदोऽगच्छद्वासवं द्रष्टुमुत्सुकः ।। पूजितः परया भक्त्या कृतासनपरिग्रहम् ।। ६ ।।
मुनिं पप्रच्छ बलहा दूर्वामाहात्म्यमादरात्।।
।। इंद्र उवाच ।।
किमर्थं देवदेवस्य गणेशस्य महात्मनः ।। विशेषतः प्रिया ब्रह्मन् महादूर्वांकुरा मुने ।। ७ ।।
।। मुनिरुवाच।।
कथयामि यथाज्ञातं दूर्वामाहात्म्यमुत्तमम्।। स्थावरे नगरे पूर्वं कौंडिन्योऽभून्महामुनिः ।। ८ ।।
उपासको गणेशस्य तपोबलसमन्वितः।। रमणीयतरस्तस्य ग्रामदक्षिणमागतः ।। ९ ।।
आश्रमः सुमहानासील्लतावृक्षसमन्वितः।। सरांसि फुल्लपद्मानि यत्रासन्सुमहांति च ।। १० ।।
भ्रमरैरुपजुष्टानि हंसकारंडकैरपि।। चक्रवाकैर्बकैश्चैव कच्छपैर्जलकुक्कुटैः ।। ११ ।।
स तु ध्यानरतस्तत्र प्रारभत्तप उत्कटम् ।। पुरः स्थाप्य महामूर्तिं गणेशस्य चतुर्भुजाम् ।। १२ ।।
सुप्रसन्नां सुवरदां दूर्वायुक्तां सुपूजिताम्।। जजाप परमं मंत्रं षडर्णं देवतोषकम् ।। १३ ।।
पप्रच्छसंशयाविष्टा पत्नीनाम्नाश्रयास्य ताम्।।
।। आश्रयोवाच।।
स्वामिन्गजानने देवे दूर्वाभारं दिनेदिने ।। १४ ।।
समर्पयसिकस्मात् त्वं तृणैः कोऽपि न तुष्यति।। अस्ति चेत् पुण्यमेतेन तन्मे त्वं कृपया वद ।।१५।।
।। कौंडिण्य उवाच।।
श्रुणु प्रिये प्रवक्ष्यामि दूर्वामाहात्म्यमुत्तमम्।। धर्मस्य नगरे पूर्वमासीदुत्सव उत्तमः ।। १६ ।।
सर्वे देवाः सगंधर्वाआहूताश्चाप्सरोगणाः ।। सिद्धचारणनागाश्च मुनयो यक्षराक्षसाः ।। १७ ।।
तिलोत्तमाय नृत्यंत्याः प्रावारान्येपतत् भुवि।। ददर्श तस्याः रो न्ययमः कुचौ चारू बृहत्तमौ ।। १८ ।।
अभवत् कामसंतप्तो विश्रांतो निरपत्रपः।। इयेषालिंगितुं तस्याश्चुंबितुं च तदाननम् ।। १९ ।।
सदसो निर्गतस्तस्माल्लज्जयाधोमुखोयमः।। गच्छतस्तस्यरेतश्च स्खलितं पतितं भुवि ।। २० ।।
ज्वालामाल्यभवत्तस्मात् पुरुषो विकृताननः।। कुर्वन्दंष्ट्रारवं क्रूरं त्रासयन् भुवनत्रयम् ।। २१ ।।
ददाह पृथिवीं सर्वां जटाभिर्गगनं स्पृशत्।। चकंपे तस्य शब्देन त्रिलोकीमानसं भृशम् ।। २२ ।।
तदैव विष्णुमगमंस्ते तु सर्वे सभासदः ।। स्तुतिं नानाविधां कृत्वा नानास्तोत्रैर्यथामति ।। २३ ।।
प्रार्थयामासुरव्यग्राः सर्वलोकहिताय तम्।। स तैः सर्वैः समगमद्गजाननमनामयम् ।। २४ ।।
तस्य नाशं ततो ज्ञात्वा तुष्टुवुः सर्व एव तम् ।।
।। देवामुनयश्चोचुः।।
नमोऽविघ्नस्वरूपाय नमस्ते विघ्नहारिणे ।। २५ ।।
नमस्ते सर्वरूपाय सर्वसाक्षिन्नमोऽस्तुते।। नमो देवाय महते नमस्ते जगदादये ।। २६ ।।
नमः कृपानिधे तुभ्यं जगत्पालनहेतवे।। नमस्ते पूर्णतमसे सर्वसंहारकारिणे ।। २७ ।।
नमस्ते भक्तवरद सर्वदात्रे नमोनमः।। नमस्तेऽनन्यशरण सर्वकामप्रपूरक ।। २८ ।।
नमस्ते वेदविदुषे नमस्ते वेदकारिणे।। कमन्यं शरणं यामः को नु नः स्याद् भयापहः ।। २९ ।।
अकाल एव प्रलयः कथं लब्धो जनैरयम्।। हा गजानन देवेश हा हा विघ्नहराव्यय ।। ३० ।।
सर्वेषां मरणे प्राप्ते कथमस्मानुपेक्षसे।। इति तद्वचनं श्रुत्वा करुणाब्धिर्गजाननः ।। ३१ ।।
आविरासीत् पुरस्तेषां शिशुरूपोऽरिभीतिहा।। बिभ्रत् कमलनयने शतचंद्रनिभाननम् ।। ३२ ।।
कोटिसूर्यप्रभाजालः कोटिकंदर्पजिद्वपुः ।। कुंदकुड्भलशोभाजिद्दशनोधरबिंबजित् ।। ३३ ।।
उन्नसो भृकुटीचारुनयनः कंबुकंठयुक्।। विशालवक्षा जानुस्पृग्भुजद्वययुतो बली ।। ३४ ।।
गंभीरनाभिविलसदुदरोऽतिलसत्कटिः।। रंभाशोभापरिस्पर्द्धिगुरूरुश्चारुजानुयुक् ।। ३५ ।।
सुचारुजंघागुल्फश्रीविलसत्पादपद्मकः।। नानालंकारशोभाढ्यो महार्घवसनावृतः ।। ३६ ।।
एवं देवं निरीक्ष्यैव नगरस्य पुरोभुवि।। उत्तस्थुर्देवमुनयो जयशब्दपुरःसरम् ।। ३७ ।।
प्रणेमुर्दंडवद् भूमौ शक्रं देवगणा यथा ।।
।। देवाऋषय ऊचुः।।
को भवान्कुत आयातः किं कार्यं वद नो विभो ।। ३८ ।।
वयमेवं विजानीमो ब्रह्मैव बालरूपधृक्।। अनलासुरसंत्रासात्त्यक्त्वा कर्माणि संस्थितान् ।। ३९ ।।
आविर्भूतं तु नस्त्रातुं दुष्टसंहारकारकम् ।। इति तद्वचनं श्रुत्वा शिशुरूपी गजाननः ।। ४० ।।
बभाषे हास्यवदनः सर्वान्देवमुनीन्प्रति।।
।। बाल उवाच ।।
भवंतो ज्ञानसंपन्ना यदुक्तं सत्यमेव तत् ।। ४१ ।।
अहं तस्य वधायैव दुष्टस्य परपीडिनः ।। निजेच्छया बालरूपी वेगेनागां सुरर्षयः ।। ४२ ।।
उपायं वच्मि वस्तस्य वधे तं कुरुतानघाः।। सर्वैर्भवद्भिस्तं दृष्ट्वा नोदनीयो बलादहम् ।। ४३ ।।
द्रष्टव्यं कौतुकं तस्य मम चैव महत्तरम्।। एवं श्रुत्वा कृपावाक्यं सर्वे ते हर्षनिर्भराः ।। ४४ ।।
ऊचुः परस्परं सर्वे न जानीमोऽस्य पौरुषम् ।। ईश्वरो बालरूपेण कर्तुमस्यवधं नु किम् ।। ४५ ।।
अवतीर्णो भवेत्त्रातुं पीडितं भुवनत्रयम्।। इत्थमुक्त्वा तु ते सर्वे प्रणेमुः सादरं च तम् ।। ४६ ।।
एतस्मिन्नेव काले तु कालानलस्वरूपधृक् ।। दहन्दशदिशो भक्षन्नरलोकं समाययौ ।। ४७ ।।
कोलाहलो महानासील्लोकानां क्रंदतां तदा।। दृष्ट्वैव सर्वे मुनयः पलायनपरा ययुः ।। ४८ ।।
तं च ते मुनयः प्रोचुः शीघ्रं कुरु पलायनम्।। नोचेध्दिंसिष्यते त्वाद्य सुमहाननलो ध्रुवम् ।। ४९ ।।
तिमिंगिलो यथा मीनानुरगान्गरुडो यथा ।। इति तद्वचनं श्रुत्वा परमात्मागजाननः ।। ५० ।।
बालरूपधरोऽतिष्ठत्पर्वतो हिमवानिव।। सुरर्षयो ययुर्दूरात्त्यक्त्वा तत्रैव बालकम् ।। ५१ ।।
इतिश्रीगणेशपुराणे उपासनाखंडे दूर्वामाहात्म्ये त्रिषष्टितमोऽध्यायः ।।६३।।
।। आश्रया उवाच ।।
देवर्षिषु प्रयातेषु बाले चाचलवत्स्थिते ।। किमासीत्कौतुकं तत्र बालकालानलोद्भवम् ।। १ ।।
तत्सर्वं विस्तरान्मह्यं कथयाशु महामुने।।
।। नारद उवाच ।।
एवं तयाकृतप्रश्नः कौंडिन्यो मुनिसत्तमः ।। २ ।।
यदब्रवीच्छचीभर्तस्तत्त्वं शृणु मयोदितम्।।
।। कौंडिन्य उवाच ।।
अचलाचलवद्बाले स्थिते तस्मिन्गजानने ।। ३ ।।
कालानल इवाक्षोभ्य आययौ सोऽनलासुरः ।। तस्मिन्क्षणे चला वापि चचालाचलसंयुता ।। ४ ।।
नभोदध्वानसदृशघनगर्जितनिस्वनैः।। निपेतुर्वृक्षशाखाभ्यः पक्षिवृंदानि भूतले ।। ५ ।।
निर्वारिर्वारिधिर्जातो वृक्षा उन्मूलितास्तदा ।। प्रकंपनेन महता न प्राज्ञायत किंचन ।। ६ ।।
तस्मिन्नेव क्षणे देवो बालरूपी गजाननः ।। दधारानलरूपं तं दैत्यं मायाबलेन हि ।। ७ ।।
प्राशत्सर्वेषु पश्यत्सु जलधिं कुंभजो यथा।। ततः सोऽचिंतयद्देवो यद्ययं जठरेऽगतः ।। ८ ।।
दहेत्त्रिभुवनं कुक्षौ दृष्टमाश्चर्यमुत्कटम्।। ततः शक्रो ददौ चंद्रं तस्य वह्नेः प्रशांतये ।। ९ ।।
भालचंद्रेति तं देवास्तुष्टुवुर्मुनयोऽपि च।। तथापि न च शांतोऽभूदनलः कंठमध्यगः ।। १० ।।
ततो ब्रह्मा ददौ सिद्धिबुद्धी मानसकन्यके।। रंभोरू पद्मनयने केशशैवलसंयुते ।। ११ ।।
चंद्रवक्त्रेऽमृतगिरौ कूपनाभी सरिद्वली ।। मृणालमध्ये प्रवालहस्ते शैत्यस्य कारणे ।। १२ ।।
उवाचेमे समालिंग्य तव शांतोऽनलो भवेत्।। तयोरालिंगने शांतः किंचिदेव हुताशनः ।। १३ ।।
ददौ सुकोमलं तस्मै कमलं कमलापतिः ।। पद्मपाणिरिति प्रोचुस्तं सर्वे सुरमानुषाः ।। १४ ।।
अशांताग्नौ तु वरुणः सिषेच शीतलैर्जलैः।। सहस्रफणिनं नागं गिरिशोऽस्मै ददावथ ।। १५ ।।
तेन बद्धोदरो यस्माद व्यालबद्धोऽदरो भवत्।। तथापि शैत्यं नापेदे कंठोऽस्यानलसंयुतः ।। १६ ।।
अष्टाशीतिसहस्राणि मुनयस्तं प्रपेदिरे ।। अमृता इव दूर्वास्ते प्रत्येकं सेकविंशतिम् ।। १७ ।।
आरोपयन्मस्तकेऽस्य ततः शांतोऽनलो भवत् ।। तुतोष परमात्मासौ दूर्वांकुरभरार्चितः ।। १८ ।।
एवं ज्ञात्वा तु ते सर्वे पुपूजुस्तं गजाननम् ।। दूर्वांकुरैरनेकैस्तैर्जहर्षासौ गजाननः ।। १९ ।।
उवाच च मुनीन्देवान्मत्पूजा भक्तिनिर्मिता।। महती स्वल्पिका वापि वृथा दूर्वांकुरैर्विना ।। २० ।।
विना दूर्वांकुरैः पूजाफलं केनापि नाप्यते।। तस्मादुषसि मद्भक्तैरेका वाप्येकविंशति ।। २१ ।।
भक्त्या समर्पिता दूर्वा ददातियत्फलं महत्।। न तत्क्रतुशतैर्दानैर्व्रतानुष्ठानसंचयैः ।। २२ ।।
तपोभिरुग्रैर्नियमैः कोटिजन्मार्जितैरपि।। प्राप्यते मुनयो देवा यद्दूर्वाभिरवाप्यते ।। २३ ।।